Friday, February 13, 2009

گفت هان ای کیر با ما بد مکن نرخ ما را کمتر از این حد مکن
نرخ ما را یک کمی بالا ببر آبروی رفته ی ما را بخر
نرخ ما پایین تر است از لاشیا نرخ لاشی باید کمتر بی زما
کیر ما فرمود حال ای جنده جان محض روی چون هلوی خاله جان
بیست درصد نرخ کون افزون کنم خود نمی دانم که دیگر چون کنم
لاشی آمد رفت پیش کیر ما گفت حالی بگذر از تقصیر ما
چون که هم در شادی و هم در عزا می گذارندم بدان حال کذا
اینک اینک زخم کون را مرهمی نرخ ما را بیشتر کن اندکی
پیر ما البته در حد توان کرد نرخ سینه و ران را گران
مالکی بانگی بکرد و گفت: پیر ما چاره ای اندیش بهر کون ما
گرچه ما مردیم از لاش کم نه ایم هان مپنداری که ما لاش هم نه ایم
کیر ما را رقتی آمد پدید روی نرخ مرد ده درصد کشید
ناگهان از هر طرف آمد پدید دادخواهی پی نرخ جدید
هر یکی دنباله دار کار خود در پی شیرینی بازار خود
ناگهان آمد پدید خاینده ای نام خود گفتا خدیو بنده ای (خدا بنده)
هیچ کس در فکر نرخ بنده نیست از برای چون منی آینده نیست
کیر ما گفت از تو مارا یاد باد قیمتت تا مدتی آزاد باد
با تو مارا نه حساب و نه کتاب از تو ما را نه سوال و نه جواب
اختیار نرخ تو در دست تو هر چه خواهی کن که ناز شست تو

نوشته شده در شنبه دوم آذر 1387 ساعت 18:4 شماره پست: 426
گونتای گنجالپ
دیل اوزَرینه سؤیله شی
Dil üzərinə söyləşi

سون زامانلار دیل حاققیندا گئنیش دارتیشمالار اورتایا چیخمیشدیر. بونون ندنی ندیر؟
دیل ندیر؟ بو سورویا یانیت (جاواب) وئرمک اوچون بیر چوخ فیلوسوفلار گؤروش بلیرتمیشلر. سون زامانلارین فلسفه سی دئمک اولار کی، دیل اوزرینه یاپیلماقدادیر. بو فلسفی دیرلندیرمه لرده بیزیم و گئنللیکله دوغونون یئری یوخدور. دوغو (شرق) تاریخی فلسفه و بیلگی یاتاغی اولماقدان داها چوخ اینانج یاتاغی اولموشدور. دوغو اینسانی اینانمیش و اوسونو (usunu-عاغلینی) دا قارانلیق اینانجیندا دفن ائتمیشدیر. بو اوزدن ده دوغودا اوسسال (عقلی) درینلیگی اولان یوزوملارا، بیلگیلره راست گلمیریک. بیزیم دوروموموز ایسه باشقادیر. ندن باشقادیر؟ چونکو بیز تاریخدن سیلینمک اوزره ییک. تاریخدن سیلینمه نین یولو بیر اولوسون دیلی نین اورتادان قالخماسی و ذئهینلردن سیلینمه سیدیر. اشیانین اؤزو (ماهییتی) گرگی، یوخ اولدوغوندا دیره نیش گؤسترر، وارلیغینی سوردورمک ایستر. بو اوزدن ده بیزده کی دیل حاققیندا دارتیشمالار یوخ اولماغا قارشی بیر تورلو دیره نیش و ایره لیله ییش اولاراق بیلینمه لیدیر. دیل ندیر کونوسوندا دوشونمکدن داها آرتیق دیلده یارادیجیلیق گره کیر. دیلین قلملشمه سی، کیتابلاشماسی گره کیر.
دیلیمیزین تاریخدن سیلینمه تهلوکه سی ایلک کزمی (دفعه می) اورتایا چیخمیش؟
دئییل، ایلک کز دئییل. بیر نئچه دفعه دیلیمیز و کیملیگیمیز چؤکوش آستاناسینا قدر گلمیش. آنجاق بیزیم کؤچری اولماغیمیز بو چؤکوشو اؤنله میشدیر (انگلله میشدیر). تصوور ائدین کی، بؤیوک میصیر اویقارلیغی نین (مدنییتینین) دیلینی مؤسلمانلار محو ائتدیلر، کیتابلارینی یاندیردیلار. بو گون میصیر اویقارلیغیندان یازال (نوشتاری) اولاراق اؤنملی بیر شئی قالمامیشدیر. عئینی عملییاتی مؤسلمانلار بیزیم ده دیلیمیزین اوزرینده گئرچکلشدیردیلر. یعنی مؤسلمان عربلر اللرینده گول چیچک گلیب بیزی ایسلاما دعوت ائتمه دیلر. بیر اللرینده قوران، دیگرینده قیلیج وار ایدی، قبول ائتمیه نین باشی گئدیردی. داها سونرا عرب اولمایان دیگر موسلمانلار دا عئینی شکیلده داورانمیشلار. بو زوراکیلیقلارین، باسقیلارین هامیسی دیلیمیزین یازقیسینی (عاقیبتینی) کؤتو ائتکیله میشدیر. بو سورَج ایچینده اؤز دیلیمیزه عآید اولان بیر سورو (sürü) دَیَرلی سؤزلری مؤوجود ایسلامچی رئژیملرین باسقیسی اوزوندن اوزاقلاشدیریب و عرب سؤزلرینی کوللانماغا باشلامیشیق. اوممتچی عوثمانلی "یونگول"، "سیچان" کیمی اونلارجا، یوزلرجه سؤزلری یاساقلاییب یئرینه "خفیف"، "فاره" کیمی عرب سؤزلرینی کوللانمیشلار. تورکجه نین چؤکمه سی اوچون هر تورلو آددیملار آتیلمیشدیر.
ایسلام دینی نین دیلیمیزه سالدیریسینی سوموت (مشخص) اولاراق نئجه اینجله مک اولار؟
ایسلامدان اؤنجه تورک دیلینده اؤنملی سیاسی، دینی اثرلره راستلانماقداییق. مثلن اورهون-یئنیسئی آبیده لرینده بونا راستلانماقداییق. ایسلامدان سونرا بیر تک یئنیسئی آبیده سی کیمی اؤرنه یه راست گلمیریک. چونکو اوممتچیلیک آدی آلتیندا دیلیمیز عربلشیردی. ان اؤنملی اثرلردن بیریسی "آلتون یاروک" کیتابیدیر. بو کیتابی بوددیست اویقورلار چین دیلیندن تورکجه یه ترجومه ائتمیشلر. "آلتون یاروک- قیزیل ایشیق" بو گون ده دیلیمیزین سؤز داغارجیغی باخیمیندان ائشسیز بیر یاپیتدیر (اثردیر). اوراداکی سؤزلری آلیب و یارادیجیلیغیمیزدا کوللانمالی، اونودولموش سؤزلری گونده مه گتیرمه لی ییک. بو اونودولموش سؤزلری ذئهنیمیزه گتیردیکجه، اونودولموش اسکی آنیلاریمیز (خاطیره لریمیز) بیلینجآلتیمیزدان باش قالدیراجاق. یارادیجیلیق اولاناقلاریمیز آرتاجاقدیر. ایسلامدان سونرا "آلتون یاروک" کیمی بیر یاپیتا راست گلمیریک. داها اؤنجه سؤیله دیگیم کیمی، ایسلامین تورکلر ایچینده یاییلماسی ایله دیلیمیزه قارشی بؤیوک سالدیریلار گئرچکلشمیشدیر. بو سالدیریلارا تپکی اولاراق بیر چوخ یاپیتلار یازیلمیشدیر. اونلاردان "کیتابی دده قورقود"، "قوتاتقو بیلیک"، "دیوانی لوغاتی تورک"، " موحاکیمه اللغتئین"، "مرزباننامه" و دیگرلرینی گؤسترمک اولار. آنجاق بیر چوخ کیتابلار دا دینچیلرین باسقیسی و غئیری- دینی دوشونجه لردن اینتیقام آلمالاری اوزوندن تاریخدن سیلینمیش، بعضیلری نین ده تاریخده قالیشی یا تصادوفون نتیجه سی اولموش، یا دا باتی دونیاسی نین بیلگییه اولان سایقیسی بیزیم اثرلریمیزی تاریخده ساخلامیشدیر. باتیلیلارین یازییا سایقیلاری اولماسایدی "دده قورقود" تاریخده قالمایاجاقدی. باتییا چاتمایان یازیلاریمیز یوخ ائدیلمیشلر. الیمیزده اولان کاشقارلی نین کیتابی تصادوفن قالمیشدیر. بیلیم آداملارینا گؤره کاشقارلی نین بیر نئچه اثری یوخ اولموشدور. و یا ائلدگیزلر زامانیندا یازیلمیش اولان "مرزباننامه" عرب دیلینه چئوریلدیکدن سونرا تورکجه سی یوخ ائدیلمیشدیر. ایسلام تاریخینده فرقلی اویقارلیقلاری یوخ ائتمه بیر گلنَک (عنعنه) اولموشدور. میصیر اویقارلیغی نین کیتابلارینی یوخ ائتدیلر، هیند اویقارلیغی نین کیتابلارینی یاخدیلار، تورکجه نین بیر چوخ دیلسل قایناقلارینی یوخ ائتدیلر. دیلیمیزده کی بو اثرلرین یوخ ائدیلیشی تورکجه نی محو ائتمه عملییاتی نین بیر پارچالاریدیر. دیلیمیزه قارشی آچیلان بو ساواش نتیجه سینده تورک دیلی اؤز یاپیسی اوزَرینده گلیشمه اولاناقلارینی (ایمکانلارینی) ایتیرمه یه باشلامیشدیر. بعضی تورک بویلاری گونئی آذربایجاندا اولدوغو کیمی اؤز دیللرینده آرتیق یازا بیلمیرلر. سادجه 4-5 یوز سؤزله گونده لیک احتییاجلاری گئدرمک اوچون دانیشیرلار.
تاریخده دیلیمیزه قارشی سالدیری نین باشقا اؤرنگی ده وارمی؟
وار. صفویلیک تورک دیلینی یوخ ائتمه پروژه سی اولموشدور. ان بؤیوک تهلوکه لر صفویلر دؤنمینده اوریا چیخدی. بو دفعه عرب ائتکه نی (عامیلی) دئییل، فارس ائتکه نی اورتایا چیخدی. دیلیمیز یاواش یاواش فارسجانین کوپیسی اولماغا باشلادی. ندن؟ چونکو دیل اوزرینه ایدئولوژیک سینیر قویولدو. آذربایجاندا و ایرانین دیگر یئرلرینده یاشایان تورکلرین ذئهنی آچیدان فارسلاشماسی باشلادی. دیلیمیز اوزرینه صفویلیگین قویدوغو بو ایدئولوژی سینیر، یوزلرجه سؤزلری دیلیمیزدن دیشلادی و دیلیمیزی فارس دیلی نین یاپیسینا یاخینلاشدیردی.
صفویلیک طرفیندن دیلیمیزدن چیخاریلمیش سؤزلردن اؤرنکلر سؤیله یه بیلیرسینیزمی؟
جاهان شاه حقیقی نین، فوضولی نین، نسیمی نین، یونیس ائمره نین و دیگرلری نین یارادیجیلیغینا باخارساق دیلیمیزدن صفویلیگین باسقیسی نتیجه سینده چیخان سؤزلری گؤره بیلریک. ایلک اؤنجه دیلیمیزین بیر چوخ آلانلاردا جومله قورولوشو و سؤز بیرلشمه لری دَییشدی. اؤرنه یین صفویلردن اؤنجه و سونرا "شاه" سؤزو ایسیمدن سونرا گلیردی، آنجاق صفویلر زامانیندا "شاه" سؤزو ایسیمدن اؤنجه گلمیشدیر. صفویلردن اؤنجه "جاهان شاه" و صفویلردن سونرا ایسه "نادیر شاه" سؤز بیرلشمه لرینه راستلانیریق. آنجاق صفویلر دؤنمینده "شاه ایسماعیل"، "شاه آبباس" کیمی سؤز بیرلشمه لرینه راستلانیریق. بونلارین فرقی ندیر؟ "شاه ایسماعیل" فارس دیلی نین جومله قورولوشو و "نادیر شاه" تورک دیلی نین جومله قورولوشودور. گؤیتورک آبیده لرینده بیز "خاقان بیلگه" اولاراق اوخوموروق، "بیلگه خاقان" اوخویوروق. چونکو گؤیتورک یازیتلاری عربلشمه میش، فارسلاشمامیش تورک ذئهنییتینی گؤستریر. صفویلیگین آستاناسیندا یازان یازارلارین یازیلاریندا 3 تور ایشاره ضمیرینه راستلانیریق: "بو"، "شو"، "او". آنجاق صفویلیکدن سونرا "بو" ایله "او"نون آراسینی گؤسترن "شو" ضمیری دیلیمیزدن سیلینمیشدیر. ندن؟ چونکو فارس دیلینده یالنیز ایکی ایشاره ضمیری وار او اوزدن: "این" و "آن" . قاوراملار هم ذئهنین اوزاییندا (فضاسیندا)، هم ده گئرچک وارلیغین اوزاییندا بیر شکیلده یئر قاپلارلار. "شو" ضمیری نین دیلیمیزدن دوشمه سی ذهنیمیزده بوشلوق یاراتمیشدیر. بیر چوخ دیللرده، او جومله دن فین دیلینده ده اوچ ایشاره ضمیری واردیر. نسیمی یازیر:
"اصلی دندیر دونیانین، زاتیندا یوخدور بیر الیف
ترکیبینده گل باخ اوونون شول "ی" و "نون" "دالینا"
ایندی بیز بورادا "شو" ضمیریندن قایناقلانان "شول" سؤزنو نئجه آنلایالیم؟ نسیمی چوخ اوزاق زامانین شاعیری دئییل. ندن ائله ایسه بو ضمیر دیلیمیزدن چیخمیشدیر؟ چونکو مرثیه ادبییاتی ایچینده دیلیمیز فارسلاشما سورجینی یاشامیشدیر.
باشقا بیر اؤنملی اؤرنک داها وئره جه یم. بیر چوخ پسیکولوژی کیتابلاردا اینسان وارلیغینی بیلدیرن اوچ قاورام وار. عرب دیلینده بونا " نفس امماره"، " نفس لووامه"، "نفس موطمیننه" دئییرلر. بیزیم دیلیمیزده ده اینسانین ماددی، ماددی-معنوی، صیرف معنوی وارلیغینی بیلدیرن اوچ سؤز وار: 1. کندی. 2. اؤز. (ذات) 3. تین (روح). صفویلیک دیلیمیزه فارس ذهنییتینی گتیردیگی اوچون "کندی" قاورامی دیلیمیزدن سیلینمیشدیر. یاخشی او زامان فوضولی نین "اولسا محبوبلرین عشقی جهننم سببی— حور و قیلمانی قالیر کندیسینه ریضوانین" کیمی شعرلرینی نئجه آنلایاجاغیق؟ "کندیلیک" دیلیمیزده "بدنسللیک" و "گؤوده سللیک"، "اؤز—جؤوهر" و" تین—روح" آنلامیندادیر. ندن دیلیمیزدن "کندی" قاورامی سیلینمیشدیر؟ اونا گؤره کی، فارس دیلینده اینسانین ماددی، معنوی وارلیغینی بیلدیرن ایکی سؤز وار: "خود" و " روح". یعنی ذهنی آچیدان، دونیاگؤروشو باخیمیندان صفویلیک دیلیمیزی فارسلاشدیرمیشدیر. اونا گؤره ده فارس کیمی دوشونوروک. "اؤز" "جؤوهر" آنلامیندا اولدوغو اوچون اونو یالنیز بیرئیسل (فردی) وارلیغیمیزدا داشیمیریق. دیگر اینسانلارا دا اوزانیر اونون اوزانتیسی. آنجاق "کندیلیک" صیرف بیرئیسلدیر. "تین" ایسه هم ده مئتافیزیکسلدیر.
او زامان بو گونکو شووینیست پولیتیکانین دیلیمیز اوزرینده کی عملییاتلارینی نئجه آنلاماق اولار؟
اسکی زامانلاردا بیر دیلی یوخ ائتمه نین سورعتی ایندیکی زاماندا اولدوغو قدر دئییلدی. مودئرن تئکنولوژی بیر دیلی و کیملیگی یوخ ائتمه اولاناقلارینی گئنیشلتمیشدیر. ذهنین ایشله ییش مئکانیزمی سؤزجوکلرله ساغلانیر. دوغرودو ذهنین کندینی آلقیلاما ایشلوی هله بیلیم دونیاسی اوچون گیز (سیرر) اولاراق قآلیر. آنجاق بیلینن بیر شئی وار کی، ذهن قاوراملارلا کندیسینی و آلقیلاما سورجینی گئرچکلشدیرمیش اولور. دوشونوش قاوراملارلا گئرچکله شیر. بو گون بیزیم ذهنیمیزده دوشونوش سورجینی ساغلایان قاوراملارین تامامی فارسجادیر و دوشونوش فارس دیلی نین یاپیسی اوزرینده گئرچکلشیر. بیزیم ذهنیمیز فارس دیلی طرفیندن ایشغال ائدیلمیشدیر. ذهنیمیزین اوزاییندا (قضاسیندا) هر گون بیر نئچه سؤز اؤلدورولور و یئرینه فارسجا سؤزلر یئرلشیر. داها دوغروسو دیلیمیز فارسلار طرفیندن قتل ائدیلیر. سؤزجوکلریمیز، دوشونجه لریمیز، جومله قورولوشلاریمیز قتل ائدیلیر. ایران دیلیمیزین قتلگاهینا دؤنوشموشدور. یوردوموزون دیلیمیزین قتلگاهینا دؤنوشدویو بیر اورتامدا شرفلی اینسانلاریمیز دیلیمیزی قورتارما ساواشی باشلاتمیشلار. تورک دیلی بیزیم شرفمیز، ناموسوموز، آنامیز، آنالاریمیزین دؤشلریندن امدیگیمیز حالاللیق سودودور. بو اوزدن ده سون زامانلارین یوکسلیشینی، آنجاق دیل یولوندا اؤلوم-دیریم ساواشی اولاراق آنلاماق لازیمدیر. بو ساواشین سیاسی، ایقتیصادی و دیگر یؤنلری ده وار، آنجاق عصاس قایناق دیلیمیزدیر. چونکو اولوسال کیملیگیمیزین لوکوموتیوینی، اونورقاسینی اولوشدوران دیلدیر.
انا دیلی نئجه بیر سیستئمدیر؟
انا دیلی اؤیره نیلن بیر سیستئم دئییلدیر، یاشانیلان بیر سیستئمدیر. بو نه دئمکدیر؟ مثلن بیز بیر یابانجی دیلی اؤیرنرکن، اؤنجه اونون قرامئرینی، زامانلارینی اؤیره نیریک، سونرا دا گون کئچدیکجه سؤزلرینی داها آرتیق اؤیره نیریک. آنجاق بیز آنا دیلیمیزی نئجه اؤیرندیگیمیزی بیلمیریک. مثلن آنا دیلیمیزی اؤیرنرکن اؤنجه زامانلاری و اونون قراماتیکاسینی فیلان اؤیرنمیریک، بیز آنا دیلینی اؤیرنمیریک، یاشاییریق. آنا دیلی بو آچیدان یاشانیلان بیر سیستئمدیر. هئچ بیر زامان بیز آنامیزدان و چئوره میزدن دیلی اؤیرندیگیمیز زامان کیمسه بیزه دئمیر کی، بو سؤز کئچمیش، ایندیکی و یا گله جک زامانی بیلدیریر. چونکو یاشانتی نین ایچینده بونلار کندیلیگیندن بیلینمیش اولور. آنجاق یابانجی دیلی بو کوراللا(قایدالارلا) اؤزومسه میریک. یاخشی یادیما دوشدو بو "اؤزومسه مک" مصدری. بیز آنا دیلیمیزی اؤزومسه ییریک، یابانجی دیلی اؤیره نیریک. اؤزومسمکده اؤیره نیمده وار، آنجاق مئکانیزمی باشقادیر.
بوگونکو گونئی آذربایجاندا دیل حاققینداکی دوشونجه لری و آختاریشلاری نئجه دَیَرلندیریرسینیز؟
نوشته شده در شنبه دوم آذر 1387 ساعت 18:4 شماره پست: 427

بیز داها اؤنجه لر قوزئی آذربایجاندان ائتکیله نیردیک. آنجاق قوزئی آذربایجان اؤزو ده اسارتده اولدوغو اوچون، یئنیجه قورتولماق ایسته دیگی اوچون گونئی آذربایجانا وئره بیله جک گئنیش قاپساملی بیلگی بیریکیمی یوخ ایدی. ایندی ده یوخدور. اصلینده قوزئی آذربایجاندا دا دیلیمیز هله قورتولماییب. هئچ بیر دیلی قوروما قانونو یوخدور. بیلیمسل کیتابلارین چئویریسی اولمامیش و یوخدور. اوراداکی ایقتیصادی گرگینلیک، سووئتیزمین دوغوردوغو فلاکت اؤز تاثیرینی هله ده سوردورمکده دیر. بو اوزدن ده قوزئیدن تاثیرلنمه دویوم (اشباء) نؤقطه سینه چاتدی و ایستر-ایستمز تورکییه یه اوز توتدوق. بو دا دوغالدیر. چونکو دیلیمیز اؤز قورتولوشو یولوندا تورک دونیاسیندا اولان اولاناقلاردان یارارلانماق زوروندادیر. قوزئی آذربایجاندا دیل اوزرینه چوخ آز ایشلر گؤرولموشدور. بو دا دوغالدیر، چونکو روسلارین بویوندوروغو آلتیندا اولموشلار. آنجاق هر حالدا اونلار بیزیمله موقاییسه ده چوخ ایره لیده دیرلر. قوزئیده دیل اوزرینه هم ده آنلامسیز بیر موحافیظه کارلیق اورتایا چیخمیشدیر. تورکییه ده کی دیلسل گلیشمه لره قیسقانجلیقلا باخیر و بعضن تورکییه نشری اولان بیر تک کیتاب اوخومایان بیریسی گؤرورسن کی، قالخیب دئییر: "آنادولودا دیلیمیزی محو ائتمیش، دیلیمیزه زیان وورموشلار!" بونلار جهالتین باغیرتیلاریندان باشقا بیر شئی دئییلدیر. اؤرنک سؤیله ییرم. اگر بیزیم دده لریمیز "سوپورمک"، "بیلمک"، "گؤتورمک" فعللری نین امر شکلینه "گه" ائکی آرتیراراق "سوپورگه"، "بیلگه"، "گؤتورگه" کیمی ایسملر دوزلتمیشلرسه، ندن عئینی ائکی "اؤنرمک"، "گؤسترمک" کیمی مصدرلرین امر شکلینه آرتیریب و "اؤنرگه-لایحه"، "گؤسترگه-ایندئکس" کیمی ایسملر دوزلتمه یه لیم. یعنی دیلیمیزده بئله بیر قانون وارسا، ندن اوندان یارارلانماغی "پوزوجولوق" آدلاندیریذلار؟ قوزئی آذربایجاندا یایقین اولان "آنادولودا دیلیمیزی پوزموشلار" کیمی جاهیلانه بیر سؤیلم بیلگیسزلیگین نتیجه سیدیر اصلینده. آنجاق زامان بو بیلگیسیزلیگی اورتادان قالدیراجاق و اوراداکی قارداشلاریمیزدا بو کیمی یانلیش و بیلیم دیشی اولان سؤیلنتیلره یول وئرمه یه جکلر. دیققت ائتسه نیز باکیدا گنج نسلین دیلی داها مودئرندیر. یاشلی و دوشونجه اورَته بیلمه ین نسلین دیلی ایله دئمک اولار چوخ فرقلنمکده دیر. بو دا زامانیمیزین ضرورتیدیر. ندیر بو ضرورت؟ بو ضرورت او دئمکدیر کی، تورک ذهنی، تورک کیملیگی بؤیوک مدنییتلر یاریشماسیندا یا تاریخدن سیلینه جکدیر، یا دا تورک لهجه لری بیر بیرینه دایاناراق گوجلو چیخاجاقدیر. بیزیم تورکییه دن اؤیرنه جگیمیز چوخ شئیلر وار. مودئرن تورکجه اولاراق تانیملادیغیم تورکییه تورکجه سینده دونیانین بیر چوخ فلسفی، بیلیمسل یاپیتلاری وار. بونلار بیزیم اوچون بیر فورصتدیر، بیر شانسدیر. بو وسیله ایله فارس شووینیزمینی چؤکرده بیلریک. تورک دیل قورومو چوخ بؤیوک ایشلر گؤرموشدور. اؤزللیکله بو باخیمدان ارمنی آکوپ دیلآچارین تورک دیلینه ائتدیگی خیدمتلری اونوتماماق لازیمدیر. گئرچکدن ده تورکجه نی عوثمانلی جهالتیندن قورتارانلاردان بیری آکوپ دیلاچار اولموشدور. بعضی دینچی، عوثمانلیجی گئریجی ذهنییتلر تورک دیل قورومونون اوغورلاری ایله آلای ائدیرلر. بونلار جاهیلدیرلر. بونلار دینچی و عوثمانلیجیدیرلار، گئرجیدیرلر. تورک دیل قوروموندا چالیشان اینسانلارین چوخو غرب اؤلکه لرینده اوخوموش و اوخودوقلاری اؤلکه لرده دیلین گلیشمه سی ایله باغلی نه لر یاپیلدیغینی تورکییه ده اویقولامیشلار. اؤرنه یین اون ایل تورک دیل قورومونون باشقانلغینی یاپمیش فیلوسوف مجید گؤکبرک آلمانیایادا ائییتیم آلمیشدیر.
گونئی آذربایجاندا، اؤزللیکله گنجلرین تورکییه تورکجه سینه یؤنلمه لری نین سببی ندیر؟
ایراندا فارس دیلی نین آرخاسیندا بؤیوک بیر دؤولت دورور. بؤیوک بیر بودجه دورور. اوردونون، ایداره لرین، اونیوئرسیته لرین دیلی فارسجادیر. مثلن دیلین کوللانماسی گرکن ساهه لردن بیری اوردودور. نه یازیق کی، قوزئی آذربایجاندا اوردونون دیلی و ائییتیمی روسجادیر. سون زامانلار تورک اوردوسونون ائییتدیگی گنجلرده دیل تورکجه اولاراق کوللانیلیر. یعنی ایراندا فارسجانین آرخاسیندا بؤیوک بیر دؤولت دوردوغو کیمی تورکییه ده ده دیلین آرخاسیندا اورتا دوغونون چوخ بؤیوک و مودئرن بیر دؤولتی دورماقدادیر. بوتون باکانلیقلارین، اوردونون، ائییتیم مرکزلری نین دیلی تورکجه دیر. تورکجه نین بورادا دئنه ییم (تجروبه) قازانما ایمکانی چوخدور. بو اوزدن ده ایستر ایستمز تورکییه تورکجه سی نین سؤز داغارجیغینا احتییاج اورتایا چیخیر. دیل ده اینسان کیمی جانلی بیر وارلیقدیر. اینسان گوج اولان یئرلره مئیلله نر. دیل ده او شکیلده. تاجیکیستاندا و افقانیستاندا دا میللییتچیلر آراسیندا ایران فارسجاسینا مئیل وار. تورکییه تورکجه سیندن ائتکیلنمک بیزیم ضرریمیزه دئییل، خئییریمیزه دیر. بیز تورکییه تورکجه سی نین اولاناقلاریندان یارارلانیب اؤز تورکجه میزین آهنگی ایله یازاجاغیق، دانیشاجاغیق. گونئی آذربایجاندا دیلیمیزین مودئرن تورکییه تورکجه سینه ایستکلی اولوشونون اساس ندنی، او تاریخی مرثیه موحیطیندن و مرثیه کولتوروندن قورتولماق دورماقدادیر. جومهورییت دؤنمینده شکیللنن تورکییه تورکجه سینده پوزیتیو بیلگیلر ایستر یارادیجیلیق، ایستر چئویری یولو ایله اؤز عکسینی تاپمیشدیر. بیزیم تورکجه لرین هامیسینا هوس گؤسترمه میزی "اورتاق تورکجه" نین شکیللنمه سورجی آدلاندیرالیم. بو سورجی گونئی آذربایجان گنجلری سورعتلندیره جکدیر. درینله شن، گئنیشله ین و ان اؤنملیسی تورکلشن دوشونجه میز اوچون بو سورج گرکلیدیر. بونون بیر آدی دا قورتولوش سورجیدیر. بیز سادجه تورکییه تورکجه سیندن دئییل، تورکیستان تورکجه لریندن ده فایدالانمالی، کؤکلریمیزه ائنمه لی و " آلتون یاروک"، "دیوانی لوغاتی تورک"، "قوتاتقو بیلیک"، "دده قورقود" کیمی کیتابلاریمیزین سؤز ترکیبلرینی آچیقلامالارلا بیر یئرده اؤز یازیلاریمیزدا کوللانمالی و اونلاری گونده مه گتیرمه لی ییک. بونون آدینا دیلیمیزین و کیملیگیمیزین یوکسلیشی دئیه لیم. ذهن (بللک) گؤزلملرین آنباریدیر. ذهنی کورلاشدیرما، ذهنی اؤزگونلوکدن (اشالتدن) بوتونو ایله بوشالتما دئمکدیر. تورک دیلینده قاوراییجیلیق اولاناقلارینی سؤکوب آتماق.دئمکدیر. ذهنی بیریکیملریمیزی آرتیرمانین یولو دیلیمیزین درینلیکلرینه ائنمکله ممکوندور.
بو سؤیله دیکلرینیزین مودئرن اینسان آنلاییشی ایله ایلیشکیسی وارمی؟
واردیر البتته. مودئرن اینسان، میتولوژی و دینی دونیاگؤروشوندن بوتونو ایله اوزاق اولان و اونون ائتکیسی آلتیندا اولمایان بیر کیمسه دیر. بو اینسانین دیلی ده مودئرن اولمالی و اورادا "جنّت"، "جهننم"، "حوری"، "قیلمان" کیمی قاوراملارا یئر اولمامالیدیر. مودئرن اینسان کسینلیکله هر اوغورون آرخاسیندا اینسان امگی نین دوردوغونا اینانار، تانریلارین بو اوغورلارین وار اولوشوندا یاردیملارینی هئچ عاغلینا گتیرمز. دین و دیگر خورافاتلار چاره سیزلیگین دوغوردوغو بیر ساوونما سیستئمیدیر. مودئرن ذهنییت یئنی سورو- یانیت (جاواب) دیالئکتیگی نین اولوشومونا ائنئرژیسینی آدار (هسر ائدر). مودئرن توپلوم دا او بیچیمده. مودئرنلشمه، اصلینده توپلومسال عاغیللاشما سورجیدیر.
مودئرنلشمه سورجینده دیلین یئری هارادیر؟
چاغداشلاشما ایستر داورانیش پلانیندا اولسون، ایستر بیلگی و ارَک (هدف) پلانیندا دیلده باش وئرر، دیلله گئرچکلشر. بورادا بوتون فلسفه سینی دیل اوزرینه قورموش اولان ویتگئنیستئین´ین گؤروشلریندن یارارلانماق یئرینه دوشر. ویتگئنیستئین " فلسفه نین گؤروی "دیلی تنقید" و دوشونجه نی آیدینلیغا قوووشدورماقدیر. وارلیق بسیط گئرچکلردن مورککبدیر و دیلین گؤروی بو بسیط گئرچکلری رسم ائتمکدیر."- دئییر. آنلاشیلدیغی کیمی دیلین دیشیندا هئچ بیر بیلگی و فلسفه مومکون دئییلدیر. چونکو بیلمک اوچون نسنه لرله ایلیشکیسی بولونان قاوراملار گره کیر. بیلگی ندیر؟ بیلگی اؤزنه ایله (بیلنله) بیلینن (نسنه) آراسیندا دیالئکتیک ایله تیشیم (انسیت) و ایلیشکیلر (ایرتیباط) بوتونودور. بیلگی قاوراملار اوزرینده دوشونمکدیر، چونکو بیز دونیانی، وارلیغی، آنجاق قاوراملارلا تانیییر، تانیملاییریق. مودئرنیزمین گتیریلری دیلی اؤنمسه میش، دیلی یوکسلتمیشدیر.
بئله بیر گؤروش اورتالیقدا دولاشیر کی، اولوسلار آراسی دیل اینگیلیس دیلیدیر. اینگیلیس دیلینده بوللوجا بیلگی بیریکدیگی اوچون بیلیم دیلی ده دونیادا اینگیلیسجه اولمالیدیر. بو، نه قدر دوغرودور؟
بو اؤنرمه نین هئچ بیر دوغرولوغو یوخدور، اولا دا بیلمز. ندن؟ چونکو، اینگیلیس دیلی دونیادا بو قدر یایقین بیچیمده ایله تیشیم دیلی اولمادان بیر چوخ بیلیم آداملاری اؤز بولونتولارینی آلمان، فرانسیز، فین، روس و دیگر دیللرده گئرچکلشدیرمیشدیلر. بو او دئمکدیر کی، "اینگیلیسجه بیلیم دیلیدیر" اؤنرمه سی (اونرمه- پیشنهاد) یانلیشدیر. بیر اؤنرمه نی بیلیمسل اولاراق قبول و یا ردد ائتمه نین ایکی یولو وار: 1. یانلیشلاما. 2. دوغرولاما. اؤرنه یین کارل پوپئر یانلیشلاما یؤنتمینی گلیشدیرمیشدیر. سؤیله دیگیم اؤرنکلر "اینگیلیس دیلی بیلیم دیلیدیر" اؤنرمه سینی یانلیشلاماقدادیر. آیریجا، بیلیمین اولوسلار آراسی یؤنو اولان یانی اونون یؤنتملری و مئتودلاریدیر. بیلیمین ارَکلری ایسه اولوسالدیر. هانسی کونودا آراشدیرما یاپیلاجاغی، نه اوزرینده چالیشیلاجاغینی اینگیلیس دیلی موعین ائتمز. سؤیله دیگیم کیمی بیر چوخ بیلیم آدامی اینگیلیس دیلینی بیلمه میشدیر. بو او دئمکدیر کی، بیز دیلیمیزین گله جگی ایله باغلی اوموتسوز اولمامالیییق. بیزیم دیلیمیز سادجه شعرین، یازی نین دیلی اولمامالیدیر، تورک دیلی نین بیلیم دیلی اولما اولاناقلاری چوخ یوکسکدیر.
نوشته شده در شنبه دوم آذر 1387 ساعت 18:5 شماره پست: 428

بیلیرسینیز کی، بیزده قرامر بیلگیسی یوخدور. بو سورونو نئجه چؤزه بیلریک؟
اؤنجه بونو سؤیله مم گره کیر کی، منطیق دوشونجه اوچون نه ایسه، قرامر ده دیل اوچون اودور. منطیقسیز دوشونجه اولمادیغی کیمی قرامربیلگیسیندن یوخسون اولان دیل ده اولا بیلمز. قرامری بیلمه مه میز بؤیوک چتینلیکلر یارادیر. فارس دیلی نین قرامرینی بیلدیگیمیز اوچون ان گوجلو اثرلری بو دیلده یازا بیلیریک. تورک دیلینده یازان آزدیر. یازانلار دا شعر یازیرلار. بو قدر ده شاعیر اولمامالیدیر. بو قدر شاعیر وارسا، دئمک شاعیر یوخدور. صنعت کوتلویلشمه مه لیدیر. صنعت آدامی هر چاغدا 3-4 آدام اولسا یئتر. دیلیمیزین نثره گیرمه سینه اؤزَنمه لی ییک، نثر یولو ایله دیلیمیزین متنلشمه سی اوغروندا چالیشمالیییق. متن ندیر؟ متن ذهنین اؤز ائنئرژیسینی مرکزلشدیررک دیلسللشمه سیدیر. آنا دیلیمیزده بیلیمسل بیلگیلریمیز، تجروبه لریمیز یوخدور. اؤرنه یین هئچ بیر رییاضی بیریکیمیمیز آنا دیلینده دئییلدیر. قالیله "رییاضییات تانری نین ائوره نی (کایناتی) یازدیغی دیلدیر"-دئییر. آنجاق بیزیم بو کونولاردا هئچ بیر بیلگی تجروبه میز یوخدور.
اوخوماق و دیل آراسیندا بیر ایلیشکی وارمی؟
اوخوماق ذئهنیمیزی آیدینلیغا قوووشدورمانین بیریجیک یولودور. آیدینلیغا قوووشان ذئهین اؤزونو آنلاتما قاوراملارینی ایستر-ایستمز بولاجاقدیر. شرق اینسانی آز کیتاب اوخویار. دیکتاتور رئژیملر بونا ایذن وئرمزلر. بو اوزدن ده کیتاب اوخوما آلیشقانلیغی شرقده ضعیفدیر. ان چوخ دینی و خورافی کیتابلاری اوخوتدورورلار. تورکییه جومهورییتی نین آیدینلاریندان بیری اولان و "ائلئشتیری فلسفه سی" اوزرینه اؤنملی بیلگیلر گلیشدیرن آدنان بئنک، دئکارتین "دوشونورم اؤیله ایسه واریم" اؤنرمه سینی "اوخویورام، اؤیله ایسه واریم" شکلینده یوزموشدور.
اؤزگورلوک آنلاییشی نین دیلله بیر ایلیشکیسی وارمی؟
اؤزگورلوک آلانینی دارالتما و گئنیشلتمه دیلله مومکوندور. دیلیمیزده وار اولان آتالار سؤزونون و کلاسیک ادبییاتین چوخو اینسان حاقلارینا، تمل حاق و اؤزگورلوکلره قارشیدیر. فئودال دؤنمدن، فئودال و دینی دوشونجه دن قالان میراثلاردیر. دیلیمیزه یئنی قاوراملار گلدیکجه، یا دا دیلیمیزده اولان قاوراملار مودئرنلشدیکجه آرتیق ایستیبدادا، دینی خورافاتا ذئهینلرده یئر قالمایاجاقدیر.
ديليميز و کيمليگيميز اوزرينه باتي کولتور ايمپئرياليزمي نين باسقيسي وار دئييرلر. بونا نئجه باخيرسينيز؟
بيزيم ديليميزي و کيمليگيميزي باتي کولتور ايمپئرياليزمي هئچ بير زامان تهديد ائتمه ميشدير. بيزيم ديليميزي و کيمليگيميزي دين مرکزلي عرب- فارس کولتور ايمپئرياليزمي تهديد ائتميشدير، ائتمکده دير. باتي اولماسايدي دوغو بيتين-بيره نين ايچينده قالجاقدي. باخين دوغويا. ائلئکتيريگيندن توتموش بوتون مودئرن گئييمي، ساغليقلا ايلگيلي هر نه وارسا باتيدان گلميشدير. بو گون ديليميزه صاحيب چيخما کولتورونو ده باتي دَيَرلري بيزه آنلادير. دوغو دَيَرلرينده نه اينسانا سايقي وار، نه ده ديللره. تانرييا سايقي وار. ظولمون، قارانليغين تانريسينا، بير اولان قارانليق تانريسينا سايقي وار.
سون اولاراق یئنه ده گوندمده کی دارتیشمالارلا ایلگیلی بیر سورو. قوزئی آذربایجان و تورک دیل قورومو بیزیم احتییاجلاریمیزی نئجه گئدره بیلرلر؟
قوزئی آذربایجانلا بیزیم آرامیزدا ائله درین بیر آیریلیق یوخدور. یعنی اوردا دا دیل گلیشمه ییبدیر، بیزده ده. قوزئی آذربایجانین بوتون سون 100 ایلده کی نایلییتلرینی اؤیرنمک اوچون بیر چالیشقان گنج آداما یالنیز بیر ایل زامان لازیمدیر. تورکییه باشقادیر. تورکییه ده بوتون دونیا بیلگیلری و فلسفه سی وار. قوزئی آذربایجانین دا قورتولوشو تورکییه دن آسیلیدیر. اوراداکی یئنی سؤزلری قوزئی آذربایجانین قبول ائتمه سیندن باشقا بیر آلتئرناتیوی یوخدور. قبول دا ائدیرلر. سادجه 4-5 یوز لاتینجا سؤز ازبرله میش و اؤزونو دیلچی سایان یاشلی اوزدن ایراق دیلچیلر دیره نیرلر کی، زامان دا اونلارین دیره نیشینی قیراجاق. بیر نئچه اؤرنکله فیکریمی بیتیریرم. سیزجه بو قاوراملارین هانسی بیزیم دیلیمیزین یاسالارینا اویغوندور و هانسی تورکچه نین ایچ آهنگینی پوزور؟ "ایچگودو-اینستینکت"، "ایچگودوسل-اینستینکتیو"، "سوموت-کونکرئت"، "اوزای-کوسموس"، "بیلگیسایار-کومپوتئر"، "ائوریم- تکامول"، "سؤزلوک- ایضاحلی لوغت". بو کیمی سؤزلرین سایینی آرتیرماق اولار. آنجاق تورکییه ده ده بؤیوک عکسیکلیکلر وار. دینچیلر دیلیمیزی عربلشدیرمک و سویسوزلار ایسه باتی دیللریندن چوخ سؤز آلیرلار. ان آزیندان آوراسییادا تورک دیلی اؤز یاپیسی اوزرینده گلیشمه لیدیر. بونون اوچون ده آذربایجان و تورکییه لهجه لری سورعتلی اولاراق ایچ-ایچه گیرمه لیدیر. بیزیم قورتولوش یولوموز بودور. باشقا یولوموز یوخدور.
04.11.2008
Güntay Gəncalp
Dil üzərinə söyləşi
Son zamanlar dil haqqında geniş dartışmalar ortaya çıxmışdır. Bunun nədəni nədir?
Dil nədir? Bu soruya yanıt (cavab) vermək üçün bir çox filosoflar görüş bəlirtmişlər. Son zamanların fəlsəfəsi demək olar ki, dil üzərinə yapılmaqdadır. Bu fəlsəfi dəyərləndirmələrdə bizim və genəlliklə Doğunun yeri yoxdur. Doğu tarixi fəlsəfə və bilgi yatağı olmaqdan daha çox inanc yatağı olmuşdur. Doğu insanı inanmış və usunu (ağlını) da qaranlıq inancında dəfn etmişdir. Bu üzdən də Doğuda ussal (əqli) dərinliyi olan yozumlara, bilgilərə rast gəlmirik. Bizim durumumuz isə başqadır. Nədən başqadır? Çünkü biz tarixdən silinmək üzrəyik. Tarixdən silinmənin yolu bir ulusun dilinin ortadan qalxması və zehinlərdən silinməsidir. Əşyanın özü (mahiyəti) gərəyi, yox olduğunda dirəniş göstərər, varlığını sürdürmək istər. Bu üzdən də bizdəki dil haqqında dartışmalar yox olmağa qarşı bir türlü dirəniş və irəliləyiş olaraq bilinməlidir. Dil nədir konusunda düşünməkdən daha artıq dildə yaradıcılıq gərəkir. Dilin qələmləşməsi, kitablaşması gərəkir.
Dilimizin tarixdən silinmə təhlükəsi ilk kəzmi ortaya çıxmış?
Deyil, ilk kəz deyil. Bir neçə dəfə dilimiz və kimliyimiz çöküş astanasına qədər gəlmiş. Ancaq bizim köçəri olmağımız bu çöküşü önləmişdir. Təsəvvür edin ki, böyük Misir uyqarlığının dilini müsəlmanlar məhv etdilər, kitablarını yazdılar. Bu gün Misir uyqarlığından yazal olaraq önəmli bir şey qalmamışdır. Eyni əməliyatı müsəlmanlar bizim də dilimizin üzərində gerçəkləşdirdilər. Yəni müsəlman ərəblər əllərində gül çiçək gəlib bizi islama dəvət etmədilər. Bir əllərində Quran, digərində qılıc var idi, qəbul etməyənin başı gedirdi. Daha sonra ərəb olmayan digər müsəlmanlar da eyni şəkildə davranmışlar. Bu zorakılıqların, basqıların hamısı dilimizin yazqısını (talehini) kötü etkiləmişdir. Bu sürəc içində öz dilimizə aid olan bir sürü dəyərli sözləri mövcud islamçı rejimlərin basqısı üzündən uzaqlaşdırıb və ərəb sözlərini kullanmağa başlamışıq. Örnəyin ümmətçi irticası Osmanlı “yüngül”, “siçan” kimi onlarca, yüzlərcə sözləri yasaqlayıb yerinə “xəfif”, “farə” kimi ərəb sözlərini kullanmışlar. Türkcənin çökməsi üçün hər türlü addımlar atılmışdır.
İslam dininin dilimizə saldırısını somut olaraq necə incələmək olar?
Islamdan öncə Türk dilində önəmli siyasi, dini əsərlərə rastlanmaqdayıq. Məsələn Orhun-Yenisey abidələrində buna rastlanmaqdayıq. İslamdan sonra bir tək yenisey abidəsi kimi örnəyə rast gəlmirik. Çünkü ümmətçilik adı altında dilimiz ərəbləşirdi. Ən önəmli əsərlərdən birisi “Altun yaruk” kitabıdır. Bu kitabı Buddist Uyqurlar Çin dilindən Türkcəyə tərcümə etmişlər. “Altun Yaruk” bu gün də dilimizin söz dağarcığı baxımından eşsiz bir yapıtdır (əsərdir). Oradakı sözləri alıb və yaradıcılığımızda kullanmalı, unudulmuş sözləri gündəmə gətirməliyik. Bu unudulmuş sözləri zehnimizə gətirdikcə, unudulmuş əski anılarımız da bilincaltımızdan baş qaldıracaq. Yaradıcılıq olanaqlarımız artacaqdır. İslamdan sonra “Altun yaruk” kimi bir yapıta rast gəlmirik. Daha öncə söylədiyim kimi, islamın türklər içində yayılması ilə dilimizə qarşı böyük saldırılar gerçəkləşmişdir. Bu saldırılara təpki olaraq bir çox yapıtlar yazılmışdır. Onlardan “Kitabi Dədə Qorqud”, “Qutatqu bilik”, “Divani Luğati türk”, “Mühakimət ül luğəteyn”, “Mərzbannamə” və digərlərini göstərmək olar. Ancaq bir çox kitablar da dinçilərin basqısı və qeyri-dini düşüncələrdən intiqam almaları üzündən tarixdən silinmiş, bəzilərinin də tarixdə qalışı ya təsadüfün nəticəsi olmuş, ya da Batı dünyasının bilgiyə olan sayqısı bizim əsərlərimizi tarixdə saxlamışdır. Batılıların yazıya sayqıları olmasaydı “Dədə Qorqud” tarixdə qalmayacaqdı. Batıya çatmayan yazılarımız yox edilmişlər. Əlimizdə olan Kaşqarlinin kitabı təsadüfən qalmışdır. Bilim adamlarına görə kaşqarlinin bir neçə əsəri yox olmuşdur. Və ya Eldəgizlər zamanında yazılmış olan “Mərzbannamə” ərəb dilinə çevrildikdən sonra türkcəsi yox edilmişdir. İslam tarixində fərqli uyqarlıqları yox etmə bir gələnək olmuşdur. Misir uyqarlığının kitablarını yox etdilər, Hind uyqarlığının kitablarını yaxdılar, Türkcənin bir çox dilsəl qaynaqlarını yox etdilər. Dilimizdəki bu əsərlərin yox edilişi türkcəni məhv etmə əməliyatının bir parçalarıdır. Dilimizə qarşı açılan bu savaş nəticəsində Türk dili öz yapısı üzərində gəlişmə olanaqlarını itirməyə başlamışdır. Bəzi türk boyları Güney Azərbaycanda olduğu kimi öz dillərində artıq yaza bilmirlər. Sadəcə 4-5 yüz sözlə gündəlik ehtiyacları gedərmək üçün danışırlar.
Tarixdə dilimizə qarşı saldırının başqa örnəyi də varmı?
Var. Səfəvilik türk dilini yox etmə projəsi olmuşdur. Ən böyük təhlükəələr Səfəvilər dönəmində orya çıxdı. Bu dəfə ərəb etkəni (amili) deyil, fars etkəni ortaya çıxdı. Dilimiz yavaş yavaş farscanın kopisi olmağa başladı. Nədən? Çünkü dil üzərinə ideolojik sınır qoyuldu. Azərbaycanda və İranın digər yerlərində yaşayan türklərin zehni açıdan farslaşması başladı. Dilimiz üzərinə Səfəviliyin qoyduğu bu ideoloji sınır, yüzlərcə sözləri dilimizdən dışladı və dilimizi fars dilinin yapısına yaxınlaşdırdı.
Səfəvilik tərəfindən dilimizdən çıxarılmış sözlərdən örnəklər söyləyə bilirsinizmi?
Cahan Şah Həqiqinin, Füzulinin, Nəsiminin, Yunis Emrənin və
نوشته شده در شنبه دوم آذر 1387 ساعت 18:6 شماره پست: 429
digərlərinin yaradıcılığına baxarsaq dilimizdən Səfəviliyin basqısı nəticəsində çıxan sözləri görə bilərik. İlk öncə dilimizin bir çox alanlarda cümlə quruluşu və söz birləşmələri dəyişdi. Örnəyin Səfəvilərdən öncə və sonra “şah” sözü isimdən sonra gəlirdi, ancaq Səfəvilər zamanında “şah” sözü isimdən öncə gəlmişdir. Səfəvilərdən öncə “Cahan Şah” və Səfəvilərdən sonra isə “Nadir Şah” söz birləşmələrinə rastlanırıq. Ancaq Səfəvilər dönəmində “Şah İsmayıl”, “Şah Abbas” kimi söz birləşmələrinə rastlanırıq. Bunların fərqi nədir? “Şah İsmayıl” fars dilinin cümlə quruluşu və “Nadir Şah” türk dilinin cümlə quruluşudur. Göytürk abidələrində biz “Xaqan Bilgə” olaraq oxumuruq, “Bilgə Xaqan” oxuyuruq. Çünkü Göytürk yazıtları ərəbləşməmiş, farslaşmamış türk zehniyətini göstərir. Səfəviliyin astanasında yazan yazarların yazılarında 3 tür işarə zəmirinə rastlanırıq: “Bu”, “şu”, “o”. Ancaq Səfəvilikdən sonra “bu” ilə “o”nun arasını göstərən “şu” zəmiri dilimizdən silinmişdir. Nədən? Çünkü fars dilində yalnız iki işarə zəmiri var o üzdən. Qavramlar həm zehnin uzayında (fəzasında), həm də gerçək varlığın uzayında bir şəkildə yer qaplarlar. “Şu” zəmirinin dilimizdən düşməsi zehnimizdə boşluq yaratmışdır. Bir çox dillərdə, o cümlədən fin dilində də üç işarə zəmiri vardır. Nəsimi yazır:
“Əsli dəndir dünyanın, zatında yoxdur bir əlif
Tərkibində gəl bax oonun şol “y” u “nun” “dalına”
İndi biz burada “şu” zəmirindən qaynaqlanan “şol” söznü necə anlayalım? Nəsimi çox uzaq zamanın şairi deyil. Nədən elə isə bu zəmir dilimizdən çıxmışdır? Çünkü mərsiyə ədəbiyatı içində dilimiz farslaşma sürəcini yaşamışdır.
Başqa bir önəmli örnək daha verəcəyəm. Bir çox psikoloji kitablarda insan varlığını birldirən üç qavram var. Ərəb dilində buna “nəfsi əmmarə”, “nəfsi Ləvvamə”, “nəfsi mütməinnə” deyirlər. Bizim dilimizdə də insanın maddı, maddi-mənəvi, sırf mənəvi varlığını bildirən üç söz var: 1. Kəndi. 2. Öz. 3. Tin (ruh). Səfəvilik dilimizə fars zehniyətini gətirdiyi üçün “kəndi” qavramı dilimizdən silinmişdir. Yaxşı o zaman Füzulinin “Olsa məhbublərin eşqi cəhənnəm səbəbi— Hur o qilmanı qalır kəndisinə rizvanın” kimi şeirlərini necə anlayacağıq? “Kəndilik” dilimizdə “bədənsəllik” və “gövdəsəllik”, “öz—cövhər” və “tin—ruh” anlamındadır. Nədən dilimizdən “kəndi” qavramı silinmişdir? Ona görə ki, fars dilində insanın maddı, mənəvi varlığını bildirən iki söz var: “Xod” və “ruh”. Yəni zehni açıdan, dünyagörüşü baxımından Səfəvilik dilimizi farslaşdırmışdır. Ona görə də fars kimi düşünürük. “öz” “cövhər” anlamında olduğu üçün onu yalnız bireysəl (fərdi) varlığımızda daşımırıq. Digər insanlara da uzanır onun uzantısı. Ancaq “kəndilik” sırf bireysəldir. “Tin” isə həm də metafiziksəldir.
O zaman bu günkü şovinist politikanın dilimiz üzərindəki əməliyatlarını necə anlamaq olar?
Əski zamanlarda bir dili yox etmənin sürəti indiki zamanda olduğu qədər deyildi. Modern teknoloji bir dili və kimliyi yox etmə olanaqlarını genişlətmişdir. Zehnin işləyiş mekanizmi sözcüklərlə sağlanır. Doğrudu zehnin kəndini alqılama işləvi hələ bilim dünyası üçün giz (sirr) olaraq qalır. Ancaq bilinən bir şey var ki, zehn qavramlarla kəndisini və alqılama sürəcini gerçəkləşdirmiş olur. Düşünüş qavramlarla gerçəkləşir. Bu gün bizim zehnimizdə düşünüş sürəcini sağlayan qavramların tamamı farscadır və düşünüş fars dilinin yapısı üzərində gerçəkləşir. Bizim zehnimiz fars dili tərəfindən işğal edilmişdir. Zehnimizin uzayında hər gün bir neçə söz öldürülür və yerinə farsca sözlər yerləşir. Daha doğrusu dilimiz farslar tərəfindən qətl edilir. Sözcüklərimiz, düşüncələrimiz, cümlə quruluşlarımız qətl edilir. İran dilimizin qətlgahına dönüşmüşdür. Yurdumuzun dilimizin qətlgahına dönüşdüyü bir ortamda şərəfli insanlarımız dilimizi qurtarma savaşı başlatmışlar. Türk dili bizim şərəfəmiz, namusumuz, anamız, analarımızın döşlərindən əmdiyimiz halallıq südüdür. Bu üzdən də son zamanların yüksəlişini, ancaq dil yolunda ölüm-dirim savaşı olaraq anlamaq lazımdır. Bu savaşın siyasi, iqtisadi və digər yönləri də var, ancaq əsas qaynaq dilimizdir. Çünkü ulusal kimliyimizin lokomotivini, onurqasını oluşduran dildir.
Ana dili necə bir sistemdir?
Ana dili öyrənilən bir sistem deyildir, yaşanılan bir sistemdir. Bu nə deməkdir? Məslən biz bir yabancı dili öyrənərkən, öncə onun qramatikasını, zamanlarını öyrənirik, sonra da gün keçdikcə sözlərini daha artıq öyrənirik. Ancaq biz ana dilimizi necə öyrəndiyimizi bilmirik. Məsələn ana dilimizi öyrənərkən öncə zamanları və onun qramatikasını filan öyrənmirik, biz ana dilini öyrənmirik, yaşayırıq. Ana dili bu açıdan yaşanılan bir sistemdir. Heç bir zaman biz anamızdan və çevrəmizdən dili öyrəndiyimiz zaman kimsə bizə demir ki, bu söz keçmiş, indiki və ya gələcək zamanı bildirir. Çünkü yaşantının içində bunlar kəndiliyindən bilinmiş olur. Ancaq yabancı dili bu kuralla özümsəmirik. Yaxşı yadıma düşdü bu “özümsəmək” məsdəri. Biz ana dilimizi özümsəyirik, yabancı dili öyrənirik. Özümsəmədə öyrənimdə var, ancaq mekanizmi başqadır.
Bugünkü Güney Azərbaycanda dil haqqındakı düşüncələri və axtarışları necə dəyərləndirirsiniz?
Biz daha öncələr Quzey Azərbaycandan etkilənirdik. Ancaq Quzey Azərbaycan özü də əsarətdə olduğu üçün, yenicə qurtulmaq istədiyi üçün Güney Azərbaycana verə biləcək geniş qapsamlı bilgi birikimi yox idi. İndi də yoxdur. Əslində Quzey Azərbaycanda da dilimiz hələ qurtulmayıb. Heç bir dili qoruma qanunu yoxdur. Bilimsəl kitabların çevirisi olmamış və yoxdur. Oradakı iqtisadi gərginlik, sovetizmin doğurduğu fəlakət öz təsirini hələ də sürdürməkdədir. Bu üzdən də Quzeydən təsirlənmə doyum nöqtəsinə çatdı və istər-istəməz Türkiyəyə üz tutduq. Bu da doğaldır. Çünkü dilimiz öz qurtuluşu yolunda Türk Dünyasında olan olanaqlardan yararlanmaq zorundadır. Quzey Azərbaycanda dil üzərinə çox az işlər görülmüşdür. Bu da doğaldır, çünkü rusların boyunduruğu altında olmuşlar. Ancaq hər halda onlar bizimlə müqayisədə çox irəlidədirlər. Quzeydə dil üzərinə həm də anlamsız bir mühafizkarlıq ortaya çıxmışdır. Türkiyədəki dilsəl gəlişmələrə qisqanclıqla baxır və bəzən Türkiyə nəşri olan bir tək kitab oxumayan birisi görürsən ki, qalxıb deyir: “Anadoluda dilimizi məhv etmiş, dilimizə ziyan vurmuşlar!” Bunlar cəhalətin bağırtılarından başqa bir şey deyildir. Örnək söyləyirəm. Əgər bizim dədələrimiz “süpürmək”, “bilmək”, “götürmək” fellərinin əmr şəklinə “gə” eki artıraraq “süpürgə”, “bilgə”, “götürgə” kimi ismlər düzəltmişlərsə, nədən eyni eki “önərmək”, “göstərmək” kimi məsdərlərin əmr şəklinə artırıb və “önərgə”, “göstərgə” kimi ismlər düzəltməyəlim. Quzey Azərbaycanda yayqın olan “Anadoluda dilimizi pozmuşlar” kimi cahilanə bir söyləm bilgiszliyin nəticəsidir əslində. Ancaq zaman bu bilgisizliyi ortadan qaldıracaq və oradakı qardaşlarımızda bu kimi yanlış və bilim dışı olan söyləntilərə yol verməyəcəklər. Diqqət etsəniz Bakıda gənc nəslin dili daha moderndir. Yaşlı və düşüncə ürətə bilməyən nəslin dili ilə demək olar çox fərqlənməkdədir. Bu da zamanımızın zərurətidir. Nədir bu zərurət? Bu zərurət o deməkdir ki, Türk zehni, türk kimliyi böyük mədəniyətlər yarışmasında ya tarixdən silinəcəkdir, ya da türk ləhcələri bir birinə dayanaraq güclü çıxacaqdır. Bizim Türkiyədən öyrənəcəyimiz çox şeylər var. Modern Türkcə olaraq tanımladığım türkiyə türkcəsində dünyanın bir çox fəlsəfi, bilimsəl yapıtları var. Bunlar bizim üçün bir fürsətdir, bir şansdır. Bu vəsilə ilə fars şovinizmini çökərdə bilərik. Türk Dil Qurumu çox böyük işlər görmüşdür. Özəlliklə bu baxımdan yaqop Dilaçarın türk dilinə etdiyi xidmətləri unutmamaq lazımdır. Gerçəkdən də Türkcəni Osmanlı cəhalətindən qurtaranlardan biri Yakop Dilaçar olmuşdur. Bəzi dinçi, Osmanlıcı gerici zehniyətlər Türk Dil Qurumunun uğurları ilə alay edirlər. Bunlar cahildirlər. Bunlar dinçi və Osmanlıcıdırlar, gercidirlər. Türk Dil Qurumunda çalışan insanların çoxu Qərb ölkələrində oxumuş və oxuduqları ölkələrdə dilin gəlişməsi ilə bağlı nələr yapıldığını türkiyədə uyqulamışlar. Örnəyin on il Türk Dil Qurumunun başqanlğını yapmış filosof Məcid Gökbərk Almaniayada eyitim almışdır.
Güney Azərbaycanda, özəlliklə gənclərin Türkiyə Türkcəsinə yönəlmələrinin səbəbi nədir?
İranda fars dilinin arxasında böyük bir dövlət durur. Böyük bir budcə durur. Ordunun, idarələrin, universitələrin dili farscadır. Məslən dilin kullanması gərəkən sahələrdən biri ordudur. Nə yazıq ki, Quzey Azərbaycanda ordunun dili və eyitimi ruscadır. Son zamanlar Türk Ordusunun eyitdiyi gənclərdə dil türkcə olaraq kullanılır. Yəni İranda farscanın arxasında böyük bir dövlət durduğu kimi türkiyədə də dilin arxasında Orta Doğunun çox böyük və modern bir dövləti durmaqdadır.
نوشته شده در شنبه دوم آذر 1387 ساعت 18:6 شماره پست: 430Bütün bakanlıqların, ordunun, eyitim mərkəzlərinin dili türkcədir. Türkcənin burada denəyim qazanma imkanı çoxdur. Bu üzdən də istər istəməz Türkiyə türkcəsinin söz dağarcığına ehtiyac ortaya çıxır. Dil də insan kimi canlı bir varlıqdır. İnsan güc olan yerlərə meyllənər. Dil də o şəkildə. Tacikistanda və Əfqanistanda da milliyətçilər arasında İran farscasına meyl var. Türkiyə türkcəsindən etkilənmək bizim zərərimizə deyil, xeyirimizədir. Biz türkiyə Türkcəsinin olanaqlarından yararlanıb öz türkcəmizin ahəngi ilə yazacağıq, danışacağıq. Güney Azərbaycanda dilimizin modern Türkiyə türkcəsinə istəkli oluşunun əsas nədəni, o tarixi mərsiyə mühitindən və mərsiyə kültüründən qurtulmaq durmaqdadır. Cümhuriyət dönəmində şəkillənən Türkiyə türkcəsində pozitiv bilgilər istər yaradıcılıq, istər çeviri yolu ilə öz əksini tapmışdır. Bu sürəcin adına “Ortaq türkcə”nin şəkillənmə sürəci deyəlim. Bu sürəci Güney Azərbaycan gəncləri sürətləndirəcəkdir. Dərinləşən, genişləyən və ən önəmlisi türkləşən düşüncəmiz üçün bu sürəc gərəklidir. Bunun bir adı da qurtuluş sürəcidir. Biz sadəcə Türkiyə Türkcəsindən deyil, Türkistan türkcələrindən də faydalanmalı, köklərimizə enməli və “Altun yaruk”, Divani Luğati Türk”, “Qutatqu Bilik”, “Dədə Qorqud” kimi kitablarımızın söz tərkiblərini açıqlamalarla bir yerdə öz

No comments:

Post a Comment